U káajbalil
Uchik in meentikinba xka’ansaj ya’abkach ja’abo’obe’, in wojel le talamil ku máansik le paalal xoknáalo’ob ken u k’amo’ob xook ichil jump’éel táanxel lu’umil t’aanil.
Ya’ab taatatsilo’obe’ ku tukultiko’obe’ asab ma’alob wa u paalo’obe’ ku p’atik u na’tsil t’aano’ob ken okoko’ob xook yo’osal u k’amiko’ob ka’ansajil ichil yaanal t’aano’ob (Íingles) (káastelan). Chen ba’ale’, yaan ajxak’alo’obe’ ts’o’ok u yiliko’obe’ le ba’ax je’ela’ jump’éel tuusil. Le xoknáalo’obo’ asab ma’alob ka u k’amo’ob le yáax jaatsil xooko’obo’ ichil u na’tsil t’aano’ob.
Le ken u káajs u bin xook juntúul pale’ yaan ba’alob túumbeno’ob ku yilik, jela’an u yilik tak u xoknáalo’ob wa u ajka’ansajo’ob. Le bix u ts’áabal le xooko’ jump’éel ba’ax ma’ u k’ajóolmaji’. Ti’ le maya yéetel uláak’ masewal miatsilo’obe’ ku yúuchul jump’éel k’eexil ichil bix u tsikbal, u ts’áikuba k’ajóoltbil, bix u núukik k’áatchi’ob, etc. Le je’ela’ talam ti’ leti’ob. Ba’ale’ wa ka ts’áabak ti’ob xook ichil u na’tsil t’aano’obe’ leti’obe’ asab ma’alob kun bin u ch’a’ikob bej ti’ le túumben ba’alo’oba’ tumen yaan u tsa’ayal u k’a’abéetkunso’ob le ba’ax ku taasiko’ob ichil u ch’i’ibalilo’obo’ ti’al u kaambalo’ob.
Maya wíinik’obe’ ku yiliko’ob bix u múulkuxtalo’ob yéetel jéets’kunaj yéetel tuláakal ba’ax yaan tak wóolkabil. Tumen tuláakal le ba’axo’oba’ ku k’a’abéetal ti’ to’on ti’al k kuxtal tu beel. “Kanan K’ak’náab Ma’su’up’il” xane’ ku yilik u páaybe’enil u múulkuxtal máak yéetel le wóolkabilo’, lebeetike’ táan u kaxtik bix u ts’áik ka’ansajilo’ob yo’osal u kananil k’ak’náab. U xu’uk’il le meyaja’ leti’ u meentik nu’ukulilo’ob ka’ansaj ichil ka’ap’éel t’aan yo’osal u kananil k’ak’náab. Le meyaj je’ela’ ku asab ts’áik páajtalil te’ máasewal xoknáalo’obo’ uti’al u na’atiko’ob yo’osal le túumben ba’alo’oba’. Beytuno’ yéetel u kaambalo’ob ichnaje’ yaan u asab táakpajalo’ob ichil meyajilo’oba’. Le xoknáalo’obo’ yaan u tsa’ayal u ma’alobkúunso’ob le nu’ukulilo’oba’, yaan u tsa’ayal u meento’ob k’áatchi’ob yéetel u ts’áaj u tuukulo’ob xaan ti’al ka ma’alob xi’ik tu beel. Beyxan ¡yaan u asab yaabiltik máako’obi’! yéetel le je’ela’ yaan u yiliko’ob u páaybenil u kaláanta’al tuláakal yo’osal le k’ak’náabo’ tumen leti’ kun k’a’abéetal to’on sáamal.
Ki’imak óolal
Felicita Cantun
Puksi’ik’al Maya múuch’il
Yo Creek, Belize